Büyük Hun İmparatorluğu ya da Asya Hun İmparatorluğu (Çince: ???, Hiung-nu), Çin kaynaklarına dayanılarak MÖ 1760"dan itibaren varlıklarına ilişkin teoriler[2] bulunsa da ilk devletlerini MÖ 1200[2][3][4] civarında kuran İç Moğolistan merkezli coğrafyada yaşamış eski Türkçede Kun, Çince Hiung-nu, batı dillerinde Hun adıyla geçen Türk devleti.[5][6][7] Hun İmparatorluğu"nu Türk boyları kurmuş, yönetmiş; Türk kültürü devlete şeklini vermiştir.[8]

Hiung-nu adının o zamana göre eski Çince"de karşılığı olan H"yenyun adına ilk olarak MÖ 822 yılında yazılmış "Şarkı Kitapları"nın birinde yer alan bir şiirde rastlanır[2]. Hiung-nu adına daha sonra MÖ 318 yılında Çin ile yapılan Kuzey Şansi Savaşı"nda ve bunun sonucunda yapılan anlaşmada rastlanmaktadır. Hiung-nular günümüzün Moğolistan bölgesinde; Çin"in kuzeybatısında yaşamlarını sürdürmekteydiler. Bilinen ilk imparatorları Teoman"dır.En büyük imparatorları ise, Şanyu (Chan-Yü:Büyük İmparator) lakaplı Mete (Motun)"dir.Çinliler önüne geçemedikleri Hiung-nu"ların saldırılarının ardından MÖ 214 yılında Çin Seddi"ni inşa etmek zorunda kalmıştır. Bu yapı günümüzde halen bir dünya harikası olarak kabul edilmektedir. Ming Hanedanı döneminde de yenilenen büyük duvarın birçok kısmı sağlamlığı ile günümüzde hala ayakta kalmıştır. Doğu Hiung-nular en parlak dönemini Mete zamanında yaşamıştır.

Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur. MÖ 220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir. Teoman"dan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren Mete"dir. Mete, İpek Yolu"na egemen olmak için Çin ile savaşmıştır. MÖ 200 yıllarında Çin"i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır. MÖ 187 yılında başında Ka-o-ti"nin bulunduğu Çin İmparatorluk Ordusu"nu, Pa-i-Teng Seferi"nde on tümenden oluşan (yüz bin kişiye tekabül eder) disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır. Bu Çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda iki yüz bin bazı kaynaklarda ise otuz beş tümen yani üç yüz elli bin olduğu yazmaktadır. Mete devrinde Sibirya, Çin Denizi, Japon Denizi ve Hazar Denizi arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur.

Mete"nin Çin"i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır. Bunun yanında Çin"in kalabalık nüfusu altında Hunluk özelliklerini kaybetmek istememiştir.

Kaynak: tr.wikipedia.org